Warszawa, dnia 12 grudnia 2003 r.

WPan
Michał Tober

Sekretarz Stanu
ul. Krakowskie Przedmieście 15/17
00-071 Warszawa

Wielce Szanowny Panie Ministrze,

Dziękujemy uprzejmie za przesłanie projektu ustawy o zmianie ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych i za możliwość ustosunkowania się do niego.

Poniżej przekazujemy uwagi i wnioski Związku Polskich Artystów Plastyków dotyczące niektórych proponowanych zapisów nowelizacyjnych, które w naszym przekonaniu budzą istotne wątpliwości lub wymagają uściślenia bądź uzupełnienia. Te z proponowanych zmian, do których się nie odnosimy, są naszym zdaniem zgodne z potrzebnymi kierunkami nowelizacji ustawy.
Opracowanie niniejsze odnosi się do projektu w wersji z dnia 8 grudnia 2003 r.

1. Projekt: w art. 19 w ust. l dodaje się zdanie trzecie w brzmieniu:
   "Wynagrodzenie płatne jest za pośrednictwem organizacji zbiorowego zarządzania."
   Wprowadzenie powyższego zapisu ma ogromne znaczenie dla środowiska autorów dzieł plastycznych. Bez tego uzupełnienia art. 19 pozostaje przepisem martwym, umożliwiającym placówkom handlowym od lat skutecznie i bezkarnie uchylać się od obowiązku odprowadzania wynagrodzeń. Na potrzebę ustawowego pośrednictwa organizacji zbiorowego zarządzania - jako warunku efektywnej realizacji droit de suite - wskazują zarówno opinie ekspertów polskich jak też oparte na wieloletnich doświadczeniach opracowania zagraniczne. ZPAP wnioskował o dokonanie powyższej zmiany, przedkładając szczegółowe uzasadnienie. Zmiana ta z pewnością spotka się z protestem podmiotów zobowiązanych, zresztą programowo przeciwnych instytucji droit de suite jako takiej - o czym ZPAP mógł się przekonać podczas bezowocnych negocjacji z przedstawicielami tych podmiotów (Stowarzyszenie Antykwariuszy Polskich). Ufamy, iż lobbing właścicieli placówek handlowych nie zagrozi powyższej zmianie, gdyż oznaczałoby to, że funkcjonowanie droit de suite w Polsce pozostanie fikcją.
   ZPAP wnioskował też o uściślenie niektórych innych zapisów w art. 19, nasuwających wątpliwości interpretacyjne, które są skwapliwie wykorzystywane przez podmioty zobowiązane. W szczególności uściślenia wymaga pojęcie ceny dokonanych zawodowo odsprzedaży tak, by było ono jednoznacznie rozumiane jako cena zapłacona przez nabywcę oraz pojęcie uprawnionych (twórca i jego spadkobiercy) tak, by nie było wątpliwości, że obejmuje ono także wszelkich następców prawnych, zgodnie z regułami prawa spadkowego i zasadą 70-letniego okresu ochrony autorskich praw majątkowych, do których droit de suite się zalicza. Nie usunięcie powyższych wątpliwości grozi sporami i dalszym opóźnianiem realizacji wynagrodzeń - przekonanie takie opieramy na doświadczeniach nabytych w dotychczasowych kontaktach z przedstawicielami podmiotów zobowiązanych. Zasadne wydaje się także objęcie przepisem utworów fotograficznych (por. Dyrektywa 2001/84/EC).
   W związku z powyższym ZPAP podtrzymuje propozycję treści art. 19 złożoną przez nas pismem z dnia 29 maja 2002 r. (będącą wynikiem ustaleń poczynionych na konferencji uzgodnieniowej w dniu 28 maja 2002 r.), którą pozwalamy sobie załączyć.
2. Projekt z 6 listopada 2003 r. przewidywał zmianę treści w art. 20 w ust. l pkt 2, polegającą na wyszczególnieniu większej ilości rodzajów urządzeń reprograficznych niż ma to miejsce w obecnym brzmieniu przepisu (w tym ,,faksów, cyfrowych aparatów fotograficznych, komputerów osobistych i współpracujących z nimi lub samodzielnych urządzeń cyfrowych umożliwiających pozyskiwanie w postaci cyfrowej lub wydruku kopii całości lub części egzemplarza opublikowanego utworu"). Projekt tej zmiany został jednak wycofany.
   W związku z powyższym należy zauważyć, że fotograficzne aparaty cyfrowe coraz częściej znajdują zastosowanie także jako "osobiste" urządzenia reprograficzne. Zdaniem importerów i dystrybutorów kserokopiarek jest to jednym z czynników przyczyniających się do postępującego spadku zapotrzebowania na kserografię, potwierdzonego znacznym zmniejszeniem się sprzedaży kserokopiarek w ostatnim czasie. Zjawisko to będzie się nasilać wraz z rosnącym importem aparatów cyfrowych. Jeśli jakieś nowe urządzenie przejmuje funkcje reprograficzne innego, którego import przez to maleje, to winno być objęte opłatą z art. 20. W przeciwnym razie opłaty te będą w Polsce maleć, podczas gdy wszędzie na świecie jest zasadą, iż systematycznie wzrastają.
   Dodać jeszcze trzeba, że również faksy od dawna w innych krajach są zaliczane do urządzeń reprograficznych, objętych przedmiotową opłatą - czy w Polsce ma być inaczej?
   Osobna sprawa, to pytanie, czy taksatywne wyliczenie kategorii urządzeń winno następować w ustawie, skoro ust. 5 zawiera w tym zakresie delegację do rozporządzenia Ministra Kultury.
3. Projekt: w art. 29 w ust. 2 dodaje się zdanie drugie w brzmieniu:
   "Dotyczy to odpowiednio antologii."
   Wskutek objęcia treścią przepisu także antologii, proponowana zmiana poważnie rozszerza licencję ustawową, jednak wobec zachowania prawa autora do wynagrodzenia - jest do przyjęcia. (Konstrukcja tego przepisu, proponowana w projekcie z 6 listopada 2003 r., pozbawiająca twórcę prawa do wynagrodzenia, była oczywiście nie do przyjęcia.)
   Nie można zgodzić się ze stwierdzeniem zawartym w uzasadnieniu do projektu, iż chodzi tu o prawa nie objęte zbiorowym zarządem.
   Art. 29 (prawo cytatu) ma wyraźnie na myśli utwory literackie. Stosowanie go do innych kategorii utworów, m.in. plastycznych, napotyka poważne trudności i budzi zasadnicze wątpliwości. Jeśli przepis ten ma odnosić się wyłącznie do utworów literackich, to słusznym wydaje się dodanie w nim zapisu wyraźnie wskazującego, iż ma on zastosowanie tylko do utworów wyrażonych słowem.
4. Projekt: nowy art. 33³: "Art. 33³. Wolno w celu reklamy wystaw publicznych lub publicznej sprzedaży korzystać z egzemplarzy utworów już rozpowszechnionych, w zakresie uzasadnionym promocją wystawy lub sprzedaży, z wyłączeniem innego handlowego wykorzystania."
   Przepis co do zasady oczywiście słuszny, jednak koniecznie wymagający skorelowania z treścią art. 33, pkt 2, który tę samą kwestię reguluje odmiennie, bo nie wyklucza handlowego wykorzystania. Użyte w art. 333 pojęcie wystaw publicznych jest szerokie i oczywiście obejmuje swym zakresem także wystawy (stałe i czasowe) w muzeach i galeriach, o których traktuje art. 33 w pkt 2. Z kolei "promocja utworów wystawionych w publicznie dostępnych zbiorach" (wg określenia z art. 33, pkt 2) jest w istocie tym samym, co "promocja wystawy publicznej" (wg określenia z art. 333). A zatem trzeba się zdecydować, który z przepisów ma regulować korzystanie z utworów dla celów reklamowych (promocyjnych) wystaw.
   Naszym zdaniem, w celu wyeliminowania niespójności należałoby w art. 33, pkt 2 skreślić wyrazy: "i w wydawnictwach publikowanych dla promocji tych utworów". W ten sposób wszelkie wykorzystania w celu reklamy (promocji), jak publikacje na plakatach, zaproszeniach, w folderach, w internecie itp. byłyby objęte treścią art. 333. Za skreśleniem w/w zapisu przemawia dodatkowo fakt, iż sprzyja on poważnym nadużyciom licencji ustawowej (skłonność do traktowania wszelkich publikacji utworów jako działań promocyjnych). Zachowanie w art. 33, pkt 2 wyrazów "w katalogach" jest celowe ze względu na publikowanie, zwłaszcza przez muzea, katalogów nie mających charakteru reklamowego, lecz stanowiących opracowania merytoryczne wystaw i zbiorów o charakterze naukowym lub informacyjny.
   Potrzebne ponadto wydaje się uściślenie przepisu art. 333 poprzez dodanie po słowie "rozpowszechnionych", wyrazów "których wydarzenie to dotyczy".
5. Projekt: nowy art. 33⁴:
   "Art. 33⁴. Wolno korzystać z utworów w związku z prezentacją lub naprawą sprzętu."
   W proponowanej lakonicznej formie zapis jest niezbyt zrozumiały bądź wieloznaczny. Koniecznie wymaga uściślenia. Czy prezentacja (wystawienie? pokaz? omówienie?) lub naprawa jakiegoś sprzętu (urządzenia technicznego?) ma upoważniać do swobodnego, nie uściślonego co do sposobu, korzystania z wszelkich dowolnych utworów? Tak literalnie wynikałoby z proponowanego przepisu w jego obecnym sformułowaniu.
6. Projekt: nowy art. 335:
   "Art. 335. Wolno korzystać z utworu w postaci obiektu budowlanego, jego rysunku, planu lub innego ustalenia, w celu odbudowy lub remontu obiektu budowlanego."
   W związku z powyższą regulacją uzasadnione byłoby dodanie analogicznego przepisu w odniesieniu do konserwacji i restauracji utworu plastycznego (dzieła sztuki). Przepis taki rozwiązywałby trudne problemy, na jakie napotyka się m.in. w praktyce muzealnej. Proponujemy dodanie ustępu w brzmieniu:
   "Wolno korzystać z utworu plastycznego, jego dokumentacji, fotografii, reprodukcji lub innego ustalenia, w celu konserwacji, restauracji lub rekonstrukcji tego utworu plastycznego."
7. Projekt: w art. 41 dodaje się ust. 5 w brzmieniu:
   "5. Twórca utworu wykorzystanego lub włączonego do utworu audiowizualnego oraz utworu wchodzącego w skład utworu zbiorowego, po powstaniu nowych sposobów eksploatacji utworów, nie może bez ważnej przyczyny odmówić udzielenia zezwolenia na korzystanie z tego utworu w ramach utworu audiowizualnego lub utworu zbiorowego na polach eksploatacji nieznanych w chwili zawarcia umowy."
   Przepis winien być uzupełniony zastrzeżeniem o przysługującym twórcy prawie do odrębnego wynagrodzenia (zgodnie z zasadą wyrażoną w art. 45).
8. Dotychczasowy art. 41, ust. 3 - stanowiący o nieważności umów w części dotyczącej utworów mających powstać w przyszłości - należałoby uzupełnić o zastrzeżenie, iż przepisu tego nie stosuje się do umów o powierzenie zarządzania prawami autorskimi zawieranych przez organizacje zbiorowego zarządzania prawami autorskimi. Umowy te z natury rzeczy obejmują wszystkie bieżące utwory twórcy, a więc także powstałe po dacie zawarcia umowy.
9. Projekt: nowy art. 104:
   "Art. 104. 2. Podjęcie przez stowarzyszenie działalności określonej w ustawie wymaga zezwolenia ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, zwanego dalej "ministrem"."
   Sformułowanie nie jest ścisłe. Po pierwsze - zgodnie z ust. 1 tego artykułu nie tylko stowarzyszenia mogą nabyć uprawnienia organizacji zbiorowego zarządzania, ale także organizacje radiowe i telewizyjne (analogiczna nieścisłość występuje także czterokrotnie w art. 1041, ust. 1 i 2). Po drugie, co istotniejsze - podjęcie działalności określonej w ustawie niekoniecznie wymaga zezwolenia ministra, skoro w art. 1041 wymaga się, by organizacja ubiegająca się o zezwolenie legitymowała się istotnym dorobkiem w zakresie zbiorowego zarządzania prowadzonego przed nabyciem zezwolenia. Intencja projektodawcy wyrażona w uzasadnieniu do projektu, iż zezwolenie ma oznaczać tylko nabycie szczególnych uprawnień przysługujących organizacji zbiorowego zarządzania w rozumieniu ustawy, nie jest w proponowanym zapisie czytelna. (Słowa "Podjęcie przez stowarzyszenie działalności określonej w ustawie..." należałoby zastąpić słowami "Nabycie przez organizacje, o których mowa w ust. 1, uprawnień organizacji zbiorowego zarządzania wynikających z ustawy...".)
10. Projekt: nowy art. 1041:
    
    "Art. 1041.
    1. Minister może udzielić zezwolenia, o którym mowa w art. 104 ust. 2, stowarzyszeniom, które dają rękojmię należytego zarządzania i ochrony praw autorskich lub praw pokrewnych na danym polu eksploatacji i w odniesieniu do danej kategorii dóbr, a w szczególności reprezentują dostateczny dla wykonywania zbiorowego zarządzania zakres praw do utworów lub przedmiotów praw pokrewnych oraz wykażą, że dysponują środkami finansowymi i strukturą organizacyjną oraz wykonują powierzone do zbiorowego zarządzania prawa autorskie lub prawa pokrewne.
    2. Stowarzyszenie ubiegające się o zezwolenie składa wniosek, do którego powinny być dołączone:
    1. statut stowarzyszenia;
    2. oświadczenie o ilości podmiotów, które powierzyły stowarzyszeniu prawa autorskie lub prawa pokrewne do zbiorowego zarządzania i ich ochrony oraz rodzaju i zakresie powierzonych praw;
    3. wyciąg z Krajowego Rejestru Sądowego;
    4. informację o dotychczasowej działalności, w tym kwalifikacjach i liczebności personelu, wyposażenia, dotychczas zawartych umowach w zakresie praw autorskich lub praw pokrewnych oraz ich realizacji.
    3. Zezwolenie ministra określa rodzaje utworów lub przedmiotów praw pokrewnych albo kategorie podmiotów reprezentowanych oraz pola eksploatacji.
    4. Z zastrzeżeniem ust. 5, zezwolenie ministra, na zbiorowe zarządzanie prawami do danych kategorii utworów lub przedmiotów praw pokrewnych na danym polu eksploatacji może być udzielone jednej organizacji zbiorowego zarządzania.
    5. Minister może udzielić zezwolenia, o takim samym zakresie, więcej niż jednej organizacji zbiorowego zarządzania w przypadku, gdy będzie to uzasadnione potrzebą zapewnienia należytego zarządzania oraz ochrony praw podmiotów uprawnionych na danym polu eksploatacji."
    W zakresie ust. 1 i 2 proponowane przepisy oznaczają faktycznie zablokowanie możliwości powstawania nowych organizacji zbiorowego zarządzania. Spełnienie postawionych warunków przez kandydującą organizację nie jest realne, gdyż efektywna realizacja czynności zbiorowego zarządzania bez dysponowania uprawnieniami wynikającymi z ustawy (z zezwolenia) nie jest w praktyce możliwa, przynajmniej w realiach polskich. Wymienione kryteria spełniać mogą tylko organizacje już dysponujące zezwoleniem. A zatem realizacja tego przepisu w odniesieniu do nowych organizacji pozostanie w sferze fikcji.
    Dopuszczenie w ust. 3 wyodrębniania organizacji zbiorowego zarządzania bądź to ze względu na kategorię utworów (lub przedmiotów praw pokrewnych) bądź kategorię podmiotów uprawnionych na ogół prowadzić będzie do częściowego nakładania się zakresów zbiorowego zarządu różnych organizacji (np. twórcy ludowi tworzą de facto utwory plastyczne, muzyczne, literackie).
    Wyrażona w ust. 4 zasada monopolu jest zdecydowanie słuszna ze względów organizacyjnych i zgodna z tendencjami europejskimi. Ale czy ma się ona stosować tylko do organizacji wyodrębnionych ze względu na kategorię utworów bądź przedmiotów praw pokrewnych, a już nie organizacji wyodrębnionych ze względu na kategorię podmiotów (przeoczenie?). Ust. 5, dopuszczający odstępstwo od tej zasady, winien znacznie precyzyjniej i bardziej kategorycznie określać wyjątkowe okoliczności, w których może to nastąpić.
11. Projekt: nowy art. 1061:
    
    "Art. 1061.
    1. Organizacja zbiorowego zarządzania powinna zawrzeć z reprezentatywnymi organizacjami reprezentującymi użytkowników umowy dotyczące korzystania z utworów lub przedmiotów praw pokrewnych, chyba że z ważnych powodów nie można wymagać od organizacji zbiorowego zarządzania zawarcia takiej umowy.
    2. W przypadku zawarcia umów, o których mowa w ust. 1, ustalone w nich stawki wynagrodzeń zastępują odpowiednie stawki tabel wynagrodzeń."
    Zawieranie umów wymienionych w ust. 1 pozostanie wymogiem bezprzedmiotowym w sytuacji, gdy nie istnieją organizacje reprezentujące użytkowników, co zresztą ma miejsce w przypadku przytłaczającej większości kategorii użytkowników. Nie można też użytkowników zmuszać do tworzenia takich organizacji. Wprowadzenie do ustawy wysoce szczegółowego zapisu o bardzo ograniczonym zastosowaniu jest mało przydatne i nieuzasadnione. (Konsekwentnie należałoby wprowadzić zapisy o powinności zawierania także innych umów, np. umów generalnych z użytkownikami masowo korzystającymi z utworów w swej działalności, umów z organizacjami zagranicznymi o wzajemnej reprezentacji itp., czego się przecież w ustawie nie czyni.) Ustawowe zmuszanie do zawierania umów i to tylko jednej strony - jest poza tym konstrukcją dziwaczną, a nadto popadającą w konflikt z zasadą wolności kontraktowej.
    Natomiast nic nie stoi na przeszkodzie, by umowy z organizacjami użytkowników były zawierane, o ile tylko taka możliwość istnieje i może to usprawnić zbiorowe zarządzanie.
12. Projekt: nowy art. 107 (dot. ustalania tabel wynagrodzeń)
    i art. 108 (dot. Komisji Prawa Autorskiego).
    Odstąpienie od trybu zatwierdzania tabel wynagrodzeń przez KPA i pozbawienie ich znaczenia jako cennika wynagrodzeń minimalnych musi skutkować uwikłaniem organizacji zbiorowego zarządzania w niekończące się spory (także na drodze sądowej) i negocjacje z użytkownikami przy niemal każdej udzielanej licencji oraz drastycznym wzrostem kosztów administracyjnych, a w efekcie paraliżem organizacyjnym i upadkiem z trudem budowanego systemu. Tymczasem tabele ZPAP coraz lepiej funkcjonują na rynku, użytkownicy przyzwyczajają się do nich i respektują je. Przecież o to chodziło. Ich obecność jako jednoznacznych cenników jest też przez ogół użytkowników zdecydowanie oczekiwana.
    W zakresie utworów plastycznych tabele wynagrodzeń, zatwierdzane na właściwym szczeblu administracji i ogłaszane w stosownych dziennikach urzędowych, stanowią fundamentalny instrument zbiorowego zarządzania prawami do tych utworów w Europie. Międzynarodowe zespoły robocze, tworzone przez tamtejsze organizacje (np. w ramach CIAGP) od lat pracują nad doskonaleniem konstrukcji tabel i zasad kształtowania stawek, co służy następnie ich międzynarodowej unifikacji.
    Sztywne co do zasady stawki wynagrodzeń realizują też postulat jednakowego traktowania praw wszystkich podmiotów uprawnionych, powierzających swe prawa w zarząd i stanowią istotny element umowy powierniczej. Jedynie w nielicznych uzasadnionych sytuacjach, ściśle określonych w tych cennikach, dopuszczane są stawki negocjowane.
    A zatem pomysł odstąpienia od zatwierdzania tabel i odebrania im funkcji obowiązującego cennika wynagrodzeń minimalnych to:
    • krok w stronę demontażu z trudem budowanego systemu zbiorowego zarządzania,
    • krok wstecz na drodze zbliżenia norm polskich do norm unijnych oraz
    • konflikt z zasadą równego traktowania praw podmiotów reprezentowanych.
13. Projekt: nowy art. 110 (dot. sprawozdania).
    Z uwagi na wysoki koszt zlecenia audytu działalności finansowej obowiązek jego przeprowadzenia winien być uzależniony od określonej wysokości rocznych wpływów ze zbiorowego zarządzania osiągniętych przez organizację.
14. Projekt: Art. 2, ust. 1 i 2 ustawy o zmianie ustawy o prawie autorskim.
    "Art. 2.
    1. Zezwolenia na zbiorowe zarządzanie oraz orzeczenia Komisji Prawa Autorskiego w sprawie zatwierdzenia tabel wynagrodzeń, wydane na podstawie przepisów dotychczasowych tracą moc z upływem sześciu miesięcy od dnia wejścia w życie ustawy.
    2. Jeżeli organizacja zbiorowego zarządzania złoży, przed upływem terminu, o którym mowa w ust. 1, wniosek o udzielenie zezwolenia na zbiorowe zarządzanie prawami autorskimi lub prawami pokrewnymi według zasad przewidzianych w niniejszej ustawie, dotychczasowe zezwolenie traci moc z chwilą, gdy decyzja w sprawie udzielenia zezwolenia stanie się ostateczna."
    Nasuwa się pytanie, dlaczego wszystkie zezwolenia mają z mocy ustawy utracić moc, skoro i tak nie ma innych organizacji, które mogłyby zastąpić organizacje już dysponujące zezwoleniami, gdyż ewentualne nowe organizacje nie są w stanie spełnić kryteriów określonych w art. 1041 - (Por. uwagi w pkt 10.)

Uwagi końcowe

W stosunku do projektu z dnia 6 listopada 2003 r. projekt w wersji z 8 grudnia 2003 r. jest niewątpliwie lepszy m.in. dzięki wycofaniu propozycji zapisów, które drastycznie rozszerzały licencję ustawową (np. art. 29, art. 31). Cały szereg proponowanych uregulowań, do których nie odnosimy się w powyższych uwagach, nie budzi wątpliwości, gdyż wydają się zasadne z punktu widzenia dotychczasowej praktyki funkcjonowania ustawy bądź potrzeby uwzględnienia nowych form eksploatacji utworów.

Związek Polskich Artystów Plastyków z uznaniem wita zmianę proponowaną w art. 19, gdyż pozwoli ona faktycznie uruchomić w Polsce funkcjonowanie ważnego dla twórców dzieł plastycznych sektora prawa autorskiego, dotąd pozostającego tylko na papierze.

Z drugiej strony - z niepokojem obserwujemy przewagę tendencji projektodawcy do wzmacniania pozycji użytkowników, a nie twórców. Stwierdzenie w uzasadnieniu do projektu, że u jego podstaw legły m.in. zasady niegodzenia w słuszne interesy twórców i ich prawnych następców oraz stworzenia dogodnych warunków dla rozwijania działalności twórczej, w tym zapewnienia godziwych środków dla twórców, a w szczególności godziwego wynagrodzenia - nie znajduje oczekiwanego pokrycia w treści przedłożonego projektu, a szczególnie w pakiecie przepisów rozdziału 12. Zgadzamy się ze stwierdzeniem zawartym w uzasadnieniu do projektu, iż rezygnacja z zatwierdzania tabel wynagrodzeń otwiera użytkownikom drogę postępowania sądowego, w ramach którego będzie możliwa weryfikacja stawki wynagrodzenia zawartej w tabeli. Należy jednak dodać, że otwiera to również drogę do całkowitego sparaliżowania i upadku systemu zbiorowego zarządzania w zakresie utworów plastycznych, opartego - jak wiadomo - przede wszystkim na udzielaniu wielu indywidualnych, jednorazowych licencji na korzystanie z utworów.

Sądzimy, że spór o wynagrodzenia, trwający pomiędzy nadawcami a niektórymi organizacjami zbiorowego zarządzania (który ZPAP nie dotyczy) nie powinien stymulować takich zmian w ustawie, które zagrażałyby dobrze funkcjonującym elementom systemu oraz odrzucałyby skuteczne modele organizacyjne zbiorowego zarządu, od dawna sprawdzone i przyjęte w Europie.

Z wyrazami szacunku i poważania

W imieniu Zarządu Głównego
Związku Polskich Artystów Plastyków

Ziemowit Michałowski
Dyrektor Agencji Prawa Autorskiego ZPAP